Fazla Mesai ve Ücreti, en çok bilinen konulardan birisi olmasına rağmen, en çok hata yapılan konularında başında gelir. Aslında hata yapmamak için, 4857 sayılı iş kanununun 41, 46 ve 47.maddeleri ile bu kanuna ilişkin çıkarılan Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yönetmeliğine bakmak ve iyi yorumlamak yeterlidir.
İşçiden yazılı onay alınması:
İşveren diyor ki; İşçiye fazla mesaiye kal dedim kalmıyor, diğer işçilere kötü örnek oluyor. Ne yaptırım uygulayabilirim. Peki, İşe girerken fazla mesai yapmayı taahhüt etti mi? Cevap hayır. Daha sonra elinden fazla mesai yapmayı kabul ediyorum diye bir yazı aldın mı? Yine hayır. O zaman hiçbir yaptırım uygulayamazsın.
İşçiye Fazla Mesai Yaptırabilmek İçin; İşe giren her işçinin iş akdine, “İşverenin talep ettiği tarihlerde ve saatler de İş kanununa uygun olarak fazla çalışma yapmayı kabul ve taahhüt ediyorum” ibaresinin veya benzeri bir ibarenin yazılması gerekiyor. Ancak bu da yeterli değil, Çünkü konu ile ilgili yönetmelikte bu onayın yazılı olarak her yılbaşında tekrar alınması ve özlük dosyasında saklanması gerektiği yazıyor.
Fazla çalışmada üst sınır:
Haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışmadır ve fazla çalışma bir işçi için bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Kanunda 270 saati aşan fazla mesai yapılması durumunda cezasının ne olacağı yazılmadığı için bu konu hep tartışıla gelmiştir. Bu üst sınırın amacı sadece işçiyi korumaktır. İşçi fazla mesai yapmayı kabul ediyorum dese dahi 270 saatten fazla çalışmaya zorlanamaz. Bence, İşçinin isteği ile bu saatin üzerinde çalışma yapılmış olması durumunda ve işverenin bu sürelere isabet eden ücreti de ödemiş olması durumunda işverene hiçbir cezai yaptırım uygulanamaz. Ancak, yine de çok uç bir örnek verecek olursak işçi gelecekte bir hastalık veya sakatlığa yakalanırsa ve bunun sebebinin üst sınırın üzerinde fazla mesai olduğunu ileri sürerse işverenin başı ağrıyabilir.
Fazla çalışmada diğer kısıtlamalar:
Günlük 11 saati aşan çalışma ve gece işlerinde fazla mesai yaptırılamaz. Sağlık kuralları bakımından 7,5 saat ve daha az süreli çalışılması gereken işlerde, Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer altı ve su altında yapılanlarında fazla mesai yaptırılamaz. 18 yaşından küçüklere, Hekim raporu bulunanlara, gebe, yeni doğum yapmış, emziren ve kısmi süreli sözleşme ile çalışan işçilere fazla mesai yaptırılamaz.
Fazla çalışma ile fazla sürelerle çalışmanın farkı:
Haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışmadır. Haftalık çalışma saatinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, sözleşmeyi aşan ancak 45 saati aşmayan çalışmalar fazla sürelerle çalışmadır. Fazla çalışma ücreti= normal saat ücreti x 1.5 dur. Fazla sürelerle çalışma ücreti x 1,25 dir (uygulamada çok sık olmadığı için fazla sürelerle çalışma konusu üzerinde durmayacağım).
Serbest Zaman:
Fazla çalışma yapan işçi isterse yazılı olarak işverene başvurarak fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman talep edebilir. İşveren de uygun görürse 6 ay zarfında işverenin uygun gördüğü tarihten itibaren her bir saat fazla çalışma karşılığını 1 saat 30 dakika, fazla sürelerle çalışma karşılığını da 1 saat 15 dakika, serbest zaman olarak kullanabilir.
Fazla Çalışma Ücretinin Hesaplanması:
Haftalık 45 saat çalışan işçi hafta tatili ücretini bir iş karşılığı olmaksızın hak etmiş sayılır (hafta tatili 4857 sayılı kanunda herhangi bir gün olarak belirtilmemiş en az 24 saatlik kesintisiz dinlenme olarak tanımlanmıştır).
45 saat/6 gün=7.5 saat, hafta tatili de 7,5 saat olarak varsayıldığında, aylık ücret 30 x 7,5 =225 saat karşılığı alınmaktadır. Fazla çalışma ücreti=Brüt aylık ücret/225 saat*1.5 dur.
Akşam çalışılması ile hafta tatilinde çalışılması arasında hiçbir fark yoktur. Her ikisi de 45 saati aşan çalışmalar olup, normal çalışma ücretinin 1,5 katıdır.
Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günlerinde Çalışma:
Cumhuriyetin ilan edildiği 29 Ekim günü Ulusal bayram günüdür ve 28 Ekim saat 13.00 den sonra (1.5 gün) Ulusal Bayram tatilidir. 23 Nisan (1 gün), 19 Mayıs (1 gün), 30 Ağustos (1 gün), Ramazan Bayramı (3,5 gün) Kurban Bayramı (4,5 gün) ve Yılbaşı (1 gün) ise Genel Tatil günleridir.
En çok hata yapılan ve tartışılan konulardan biride bu günlerde çalışılması halinde ücretin ne olacağıdır. Genelde yapılan hata bu tatil günlerinde yapılan çalışmaya ödenen ücretlerin 2-3 katı gibi fazla mesai uygulamasıdır. Ulusal Bayram ve Genel Tatil günlerine ait ücretler aynı hafta tatilinde olduğu gibi bir iş karşılığı olmaksızın işçiye ödenir. Eğer işçi bu günlerde çalışırsa
çalışmadan hak kazandığı ücretine ilave olarak her çalıştığı saat için normal çalışma ücreti x 1 katını alır. Eğer bu tatilin olduğu hafta da 45 saatlik çalışma süresini doldurmuş ise çalışmadan hak kazandığı ücretine ilave olarak her çalıştığı saat için normal çalışma ücreti x 1,5 katını alır. Bu da normal mesai ücreti veya hafta tatili ücreti ile aynı tutara gelir.
Bu konuda unutulmaması gereken 2429 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günleri Hakkında Kanuna göre Özel işyerlerinin 29 Ekim de çalışmasının yasak olduğudur.
Genişletilmiş Örnek:
Asgari ücretli çalışan bir işçinin 30 gün çalışılan bir ayda fazla mesai ücretini hesaplayalım. Bu ay içinde 1 gün 19 mayıs, 4 gün kurban bayramı (arife pazar günü), 4 gün hafta tatili ve 21 iş günü olduğunu varsayalım.
Bu işçi hiç fazla mesai yapmadıysa Brüt asgari ücret olan 585,00-YTL sı alacaktır.
Hafta içi iki saat fazla mesai yaptı ise 585,00/225*1,5*2 saat= 7,80-YTL
Hafta tatilinde iki saat fazla mesai yaptı ise 585,00/225*1,5*2 saat= 7,80-YTL
19 Mayısta iki saat fazla mesai yaptı ise 585,00/225*1,5*2 saat= 7,80-YTL (haftalık 45 saati doldurduğundan)
Kurban Bayramında iki saat fazla mesai yaptı ise 585,00/225*1*2 saat= 5,20-YTL (haftalık 45 saati doldurmadığından) Aldığı 585,00-YTL nin üzerine ilave olarak verilmesi gerekir.
Diğer Hususlar;
Kıdem ve İhbar Tazminatının hesabında, bir iş karşılığı olarak verilen bu ücretlerin dikkate alınmayacağı ise katidir. Fazla mesai ücreti normal ücretin tabi olduğu bütün kesintilere tabidir. Yani bu ücretlerden, SSK pirimi, İşsizlik sigortası pirimi, Gelir Vergisi kesintisi ve Damga vergisi kesintisi yapılarak geriye kalan tutar işçiye ödenir. Son olarak da Fazla çalışmanın işçinin de imzasının alınarak ve özlük dosyasında saklanarak belgelenmesi gerektiğini ve ücret bordrolarında fazla mesai ücretinin ayrıca gösterilmesi gerektiğini önemle hatırlatmak istiyorum.
SMMM Bülent FIÇICI
